Զաքարյաններ
1․ Ովքե՞ր էին Զաքարյանները։
Զաքարյան իշխանապետություն, պետություն Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսային և արևելյան հատվածում՝ Վրացական թագավորության (1008-1490) հովանավորության ու գերիշխանության ներքո։ Այն կառավարել են Զաքարյան տոհմի ներկայացուցիչները։
Զաքարյանները Հայաստանում իշխանության են եկել այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ վերացել էր Անիի Բագրատունիների թագավորությունը (885-1045) և բոլոր ենթակա թագավորություններն ու իշխանությունները Տարոնում (800-966), Տայքում (809-1001), Վասպուրականում (908-1021), Վանանդում (963-1065), Տաշիր-Ձորագետում (978-1113), Սյունիքում (987-1170) և այլուր։ Հայաստանում ստեղծվել էին բազմաթիվ ամիրայություններ, որոնց գլուխ էին կանգնել իսլամադավան սելջուկները։ Վերջիններիս արշավանքը Հայաստան տեղի էր ունեցել 11-րդ դարի կեսերին։
Կաթողիկոսական աթոռը հայտնվել էր դեգերումների մեջ և հանգրվանել բուն Հայկական լեռնաշխարհից դուրս՝ Եփրատի ափին գտնվող Հռոմկլա ամրոցում։ Այն հետագայում մտնում է նորաստեղծ հայկական պետության՝ Կիլիկիայի թագավորության կազմում։ Բուն Հայաստանում հայկական հողերը միավորելու, հայ ազնվական ու հոգևորական վերնախավը վերամիավորելու և ժողովրդի խաղաղ զարգացումն ապահովելու համար Զաքարյանները զինակցում են հայկական ծագում ունեցող Բագրատիոնիների հետ։ Վերջիններս Վրաստանում հասել էին թագավորական աստիճանի և կառավարել ավելի քան մեկ հազարամյակ (9-19-րդ դարեր)։ Հաջողվում է ազատագրել Հայաստանի հյուսիսային, արևելյան ու կենտրոնական հատվածները։
Զաքարյանների օրոք վերջին անգամ հայ ժողովուրդը իր տարածքում կարողանում է ստեղծագործական աշխատանքի անցնել։ Կառուցվում են նորանոր վանքեր ու եկեղեցիներ, ամրոցներ ու բերդեր, շունչ են տրվում հայկական միջնադարյան քաղաքներին։ Որպես քաղաք՝ նոր զարգացում է ապրում Երևանը։ Նրանց թուլացմանն ու անկմանը զուգընթաց, հայ ժողովուրդը սկսում է արտագաղթել հայրենիքից, առաջանում են միջնադարյան գաղթավայրեր Եվրոպայում և Ասիայում։ Հայաստանում մեկը մյուսին է հաջորդում մոնղոլ-թաթարների, Կարակոյունլու և Ակկոյունլու թուրքմենների, օսմանյան թուրքերի և պարսիկների տիրապետությունը։ Բնակություն են հաստատում բազմաթիվ քրդական ու թյուրքական ցեղեր։
2․ Ներկայացրե՛ք և նկարագրե՛ք հայ- վրացական հարաբերությունները Զաքարյանների օրոք։
XII դ-ում սելջուկյան ամիրությունների դեմ Վրաստանում և Հայաստանում ծավալված ազատագրական պայքարը գլխավորել են վրաց Բագրատունիների (սկսած Դավիթ III Շինարար թագավորից, 1089-1125) շուրջ համախմբված Մամիկոնյանների շառավիղները’ Օրբեթցիները (Օրբեթ բերդի անվանումով) կամ Օրբելյանները և Զաքարյանները:Հայ-վրացական ուժերը 1110-ին ազատագրել են Շամշուլդե բերդը, 1118-ին Լոռե բերդաքաղաքը, ապա’ նախկին Կյուրիկյան թագավորության ամբողջ տարածքը, 1123-ին’ Գուգարքի արևելյան և Ուտիքի արևմտյան շրջանները, Կայենը, Կայծոնը, Տավուշը, Մահկանաբերդը և այլ բերդեր ու բնակավայրեր: Նույն թվականին Անիի հայ բնակիչներն ապստամբել են Շադդադյանների դեմ և 1124-ին քաղաքը հանձնել վրաց Դավիթ Շինարարին: Սակայն վերջինիս հաջորդած Դեմետրե I թագավորը (1125—1155/ /56) 1126-ին ստիպված է եղել Անին վերադարձնել այն պաշարած Շադդադյան ամիրա Փատլունին: 1161-ին անեցիները կըր- կին ազատագրել են քաղաքը և այն հանձնել վրաց թագավոր Գեորգի 111-ին (1155 /56—1184): Վերջինս Անիի կառավարիչ է ճանաչել Իվանե Օրբելյանին (օգնական’ Սարգիս Զաքարյան): Հայ-վրացական զորքերը 1161-ի օգոստոսին Անիի մոտ ջախջախել են Շադդադյաններին օգնության շտապած Շահ-ի արմենների ամիրա Միրանին և հարևան ամիրայությունների միացյալ ուժերին: Զարգացնելով հաջողությունը, հայ-վրացական ուժերը 1162-ի օգոստոսին գրավել են նաև Դվինը: Սակայն նույն թվականի վերջին Ատրպատականի Ելտկուզ աթաբեկը խոշոր բանակով գրավել է Դվինը, ապա պաշարել Անին: Պատերազմական գործողությունները փոփոխակի հաջողություններով տևել են շուրջ 3 տարի: 1165-ին հայ-վրացական ուժերը ստիպված նահանջել են՝ կրկին Անին զիջելով Շադդադյաններին:
1185-ին Վրաց Թամար թագուհին (1184-1207) Սարգիս Մեծին շնորհել է հայ-վրացական զորքերի ամիրսպասալարի պաշտոնը, ինչպես նաև Օրբելյանների այն տիրույթները, որոնք վրացական աղբյուրներում հիշատակվում են Սոմխիթ (Հայաստան) անվանումով: Սարգիս Մեծի որդիները’ Զաքարեն և Իվանեն, գլխավորել են հայկական զորաբանակը, որի մարտիկների թիվը XIII դ-ի սկզբին հասել է 40 հազարի: Զաքարյանները վճռական դեր են խաղացել Թամար թագուհու առաջին ամուսնու’ Գեորգի Ռուսի (Յուրի Բոգոլյուբսկի) ապստամբության ճնշման գործում: Այդ ծառայության համար Թամար թագուհին Սարդիս Զաքարյանի (մահ. 1187) որդի Զաքարեին նշանակել է ամիրսպասալար, Իվանեին’ արքունի մեծ վեզիր (մսախուրթուխուցես), Վահրամ Զաքարյանի (Սարգիս Զաքարյանի եղբայրը) որդի Զաքարեին (Զաքարյանների Գազելի կամ Գազեցի ճյուղի հիմնադիրը) շնորհել Գագ ամրոցը և նրա շրջակայքը’ մինչև Գանձակ, մյուս որդուն’ Սարգսին (Զաքարյանների Թմոգվելի կամ Թմոգվեցի ճյուղի հիմնադիրը)’ Թմբուկը (Թմոգվելի): Սարգիս Զաքարյանի աներորդին’ Մահկանաբերդի և ճաղպատի իշխան Ամիր-Քուրդ Արծրունին, նշանակվել է Քարթլիի և Տփղիսի էրիսթավների էրիսթավ, ինչպես նաև արքունի գանձապետ (մեճուրճլեթուխուցեսի): Սարգսի որդիներ Զաքարեն և Իվանեն վրացական բանակում վարել են հայկական զորքերի սպարապետությունը: Հայկական զորքերը շարունակ համալրվել են Հայաստանի տարբեր գավառներից Վրաստան անցնող հայ զինվորներով: 1185-ին հայկական զորաբանակն ուներ 20 հազար, իսկ XIII դ. սկզբին՝ մոտ 40 հազար զինվոր:
Հայ-վրացական սերտ համագործակցության հետևանքով ոչ միայն ամրապնդվել ու հզորացել է վրաց Բագրատունիների թագավորությունը, այլև սելջուկ նվաճողներից շուտով ազատագրվել են Հայաստանի հյուսիսային, հյուսիս – արևելյան և կենտրոնական նահանգները:
Հեթումյաններ
1․ Ովքե՞ր էին Հեթումյանները։
Հեթումյանները մինչև թագաւորական տոհմ լինելը իշխանական տոհմ էին։ Հեթումյաններ իշխանական տոհմի հիմնադիրը՝ Հեթումի որդի Օշին Գանձակեցին, խույս տալով սելջուկյան թուրքերի հալածանքներից, 1073 թվականին իր ազգատոհմով Կիլիկիա է տեղափոխվում Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մայրյաց ջուրք ավանից (Հյուսիսային Արցախ), հիմք դնելով Հեթումյանների իշխանական տոհմին։ Կիլիկիայում իշխող Աբլղարիբ Արծրունին իր ընկեր Օշինին է նվիրում Տավրոսի լեռներում գտնվող՝ արաբներից գրավված Լամբրոն բերդը (հայկական անառիկ բերդ և քաղաք Լեռնային Կիլիկիայում)։
2․ Ներկայացրե՛ք Հեթումյանների արտաքին քաղաքականությունը։ Վերլուծեք դաշնակցելու հմտությունները։
Սկզբում նրանք մոնղոլամետ քաղաքկանություն էին վարում, քանի որ նրանք գերիշխող դիրք էին գրավում տարածաշրջանում, իսկ հետո անցան մամլուքների կողմը:
Թագաժառանգ Զաբելն անչափահաս էր, ուստի և նշանակվել էին երեք խնամակալ՝ Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցին, Ատան պայլը և Կոստանդին Գունդստաբլը: Շուտով Ատան պայլը սպանվեց, իսկ Հայոց կաթողիկոսը մահացավ: Կոստանդին Գունդստաբլը մնաց Զաբելի միակ խնամակալ: Լևոն Ա-ի մահից հետո Հայոց գահին փորձեց տիրանալ Ռայմոնդ-Ռուբենը, սակայն պարտվեց: Նրան ձերբակալեցին և բանտարկեցին:
Հայոց արքունիքը որոշեց Զաբելին ամուսնացնել Անտիոքի դուքս Բոհեմունդ Դ-ի որդու՝ Ֆիլիպի հետ: Այս ընտրությունը պատահական չէր, քանզի փորձ էր արվում վերջ դնելու Անտիոքի և Կիլիկիայի միջև թշնամանքին: Նա պետք է երկիրը կառավարեր հայկական օրենքներով և հարգեր Հայոց եկեղեցու դավանանքը: Սակայն Ֆիլիպն սկսեց արհամարհել հայոց դավանանքը և հովանավորել խաչակիրներին: Նա արքունիքից հեռացնում էր հայ իշխաններին ու կարևոր պաշտոնները հանձնում խաչակիրներին: Զայրացած հայ իշխանները նրան բանտ նետեցին, որտեղ էլ նա մահացավ:
Հայ ավագանին Տարսոնում ժողով հրավիրեց և որոշեց Զաբելին ամուսնացնել Կոստանդին Գունդստաբլի որդի Հեթումի հետ: 1226թ. Զաբելի և Հեթումի ամուսնությամբ լուծվեց գահակալության խնդիրը: Հեթումը հռչակվեց Հայոց թագավոր (1226-1270): Նա հիմք դրեց Հեթումյանների արքայատոհմին:
3․ Ինչո՞ւ անկում ապրեց Հեթումյանների արքայատունը։
Երկրիը գտնվում էին տնտեսական ճգնաժամի մեջ, երկիրը պառակտված էր, գահի հանդեպ կար ոտընձգություններ: Հեթում–Հեղու կրտսեր որդուն՝ Կոստանդին Լաբրոնացուն, շնորհվեց թագադրության գործակալությունը։ Սրա որդու՝ Հեթում իշխանի դուստրերից Կիռ Աննան ամուսնացել էր Հեթում Ա թագավորի գահաժառանգ որդի Լևոնի, իսկ Ալիծը՝ Կիպրոսի թագավորության սենեսկալ Փիլիպպոս Իբլինացու հետ։ Հեթում իշխանի եղբայր Օշինը 1274-1294 թթ.–ին վարել է մարաջախտության գործակությունը։ Մարաջախտի պաշտոնը հաջորդաբար վարեցին նաև Հեթումը (1294-1307 թթ.) և Սմբատը (1307-1314 թթ.)։ Հեթումյանների իշխաններից այնուհետև հիշատակվում են Հեթում Պատմիչը, նրա որդիներ Կոստանդին Սպարապետը և Կոռիկոսի տեր Օշին պայլը, որոնք 1329 թ.–ին սպանվեցին Լևոն Ե թագավորի հրամանով։ Վերջինիս մահից հետո ընդհատվեց Հեթումյանների իշխող տոհմաճյուղը։
4․ Կարո՞ղ էին արդյոք խուսափել անկումից։
Եթե լինեին միասնական, պայքարեին մեկ թշնամու դեմ գտնեկով ճիշտ դաշնակիցներ ՝այո՛:
5․ Ի՞նչ դժվարություններ և առավելություններ կային Հայաստանի սահմաններից դուրս թագավորություն հռչակելու հարցում։
Դժվարությունները նրանք էին որ, Հայաստանի տարածքից դուրս թշնամիներով շրջապատված դժվար էր գտնել դաշնակիցներ, ունենալ դաշնակիցներ, ճանաչել Կիլիկիայի անկխությունը, և տնտեսական կապեր հաստատել տարբեր երկրների հետ Հայաստանը զարգացնելու համար:
Իսկ առավելությունները, որ Կիլիկիայի աշխարհագրական դիրքը բարենպաստ էր, այն գտնվում էր և՛ Եվրոպական, և՛ Աասիայի երկրների հետ: Նաև Կիլիկիայի անկախության համար հայ նախարարները գործում էին միասնական: